January 2019, Seyedeh Zahra Mobalegh (Harvard University)
بازسازی تصویر زنان در قرآن، با رهیافتی معرفت شناسانه به متن مقدس
سیّده زهرا مبلّغ
در اين جلسه از حلقه ايران كه در دانشگاه هاروارد برگزار شد، دكتر زهرا مبلغ، استاد مدعو مطالعات زنان در دانشكده مطالعات اديان هاروارد، در رابطه با بازخواني چهره زن در قرآن مباحثي را ارائه داد. او در ابتدا به نقد سنت تفسيري رايج در فهم و تفسير قرآن مبتني بر تأكيد بيش از اندازه بر معناي كلمات و خارج كردن كلمات از بستر متني آنها پرداخت. در اين سنت، كه نقطه اشتراك اكثر تفاسير موجود است، با اولويت دادن به علم اللغه، تك تك كلمات قرآن به عنوان كلام خداوند تقدس پيدا مي كنند. بدين ترتيب فهم و مداقه در متن قرآن تنها براي لغت شناس و متخصص زبان عربي ممكن مي گردد كه عمدتا مردان طبقه متوسط و بالاي جامعه را تشكيل مي دهند. از طرف ديگر وجهه هرمنوتيكي فهم و مفاهمه متني مانند قرآن كه مجموعه اي است از گفت و شنودها، روايت ها، امر ونهي ها، خطاب ها و سكوتها كاملا ناديده گرفته شده و متن به يك بدنه مرده و بي روح فرو كاسته شده است.
در برابر اين سنت تفسيري غالب، مدرسي و نيرومند، دكتر مبلغ گوشه اي از نتايج تحقيق اخير خود با همكاري آقاي عليرضا جوانمرد را در تلاش براي بازخواني روايت محورانه داستانهاي قرآن ارائه داد. ايشان در ابتدا به تعريف روايت اشاره كرد كه مجموعه اي از رويدادهاست كه بر اساس منطق روايي و درونمايه خاصي با انسجام در پي يكديگر قرار گرفته باشند. در اين تحقيق، بر داستانهايي از قرآن كه زنان غير معاصر پيامبر در آنها نقشي ايفا كرده اند، تمركز شده و آنها را به روش روايت شناسانه مورد واكاوى قرار داده اند. در راستاي اين روش، محققان سعي كرده اند پاسخ سه سؤال عمده را در اين داستانها بيابند: ١- مؤلفه هاي شخصيتي زن در اين داستانها چيست؟ ٢- درونمايه اين روايت ها چيست؟ ٣- راوي كيست؟
در پاسخ سؤال اول، بررسي ٢٦ داستان قرآن كه ٩ زن در آنها نقش ايفا كرده اند نشان مي دهد كه پربسامدترين عمل زنان در اين داستانها هم كلامي و صحبت با خداوند است. ويژگي دوم بارز شخصيتي اين زنان توكل و ايمان به خداوند؛ و خصيصه مهم ديگر اهميت دادن به ديگران و مراقبت كردن از آنان است. براي پاسخ به سؤال درونمايه، دكتر مبلغ داستاني كوتاه از قرآن را مثال زد كه در آن مادر مريم از خداوند مي خواهد كه پسري به او بدهد تا آنرا وقف معبد و خداوند كند و چون بچه دختر مي شود، نوميد مي گردد. راوي داستان به او مي گويد كه پسر جاي دختر را نمي گيرد. سپس مادر مريم دست به دعا بر مي دارد كه نسل اين فرزند را از پاكان قرار دهد؛ و اين دعا پذيرفته مي شود. آنچه كه از اين داستان برداشت مي شود، كشمكش مادر مريم با جامعه اي مرد سالار است كه اين مادر را وادار مي كند كه در خلوتش از خداوند تقاضاي فرزند ذكور كند؛ حال آنكه اين دعا پذيرفته نمي شود. در اوج داستان راوي خود وارد داستان مي شود و بر برتري دختر بر پسر حكم مي دهد؛ عبارتي كه در سنت تفسيري و ترجمه تلاشهاي زيادي در ديگرگونه معنا و تفسير كردن آن شده است. همچنين است در همه ٢٦ داستان داراي شخصيت زن در قرآن كه در همگي به نحوي انتقاد به سنت مردسالار موجود است. اما در پاسخ به سؤال سوم يعني ماهيت راوي، سخنران ضمن تأكيد بر اين موضوع كه راوي با مؤلف متفاوت است و مؤلف همچنان مي تواند خداوند در نظر گرفته شود، اظهار داشت: به نظر مي رسد راوي در قرآن موجودي است بين خدا و انسان ولي نه كاملا خدا و نه كاملا انسان. و لذا نه تنها هرگز جنسيتي براي او متصور نيست بلكه به نظر مي رسد كه قدرت او نيز لزوما بي نهايت نيست و ترسها و ملاحظاتي دارد.
در بخش پرسش و پاسخ، دكتر مبلغ به اين پرسش پاسخ داد كه روش تحليل روايت محورانه چه تفاوتها و شباهتهايي با ديگر روشهاي مدرن اجتماعي-تاريخي كه خصوصا آيات الاحكام را به زمينه تاريخي-اجتماعيشان مي برند، دارد. وي در اين زمينه به امكانات بالقوه روش روايت شناسانه در تحليل روايي وقايع مربوط به آيات الاحكام اشاره نمود و ضعف عمده روشهاي اجتماعي-تاريخي را خاطر نشان كرد كه عبارتست از عدم وضوح در تفكيك آياتي كه بايد در پرتو افق تاريخي تفسير و تعبير شوند از ساير آيات و بحث قديمي محكمات و متشابهات كه معيار مشخصي بر آن وجود ندارد.
همينطور در پاسخ به اين پرسش كه چرا متن قرآن بعد از بيش از ١٤٠٠ سال در پاسخ به سؤالات اجتماعي ما اهميت دارد، ابراز داشت: در درجه اول اين متني است كه عده زيادي از افراد جامعه بدان اعتقاد دارند و سعي مي كنند عملكرد خود را با آن بسنجند. علاوه بر آن ما در هر حال براي شناخت خود و شناخت جامعه خود به متون گذشته رجوع مي كنيم و سعي مي كنيم وجهه انساني را از اين متون باززايي و تفسير نماييم. از ميان اين متون قرآن يكي از برجسته ترين مراجعي است كه چالشهاي انساني در ارتباط با ديگران و خداوند در آن مشاهده مي شود.
معرفی:
سیده زهرا مبلغ، فارغ التحصیل رشته فلسفه از دانشگاه تهران، استاد فلسفه و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. از ٢٠٠٧ تا ٢٠١۴ عضو بنیاد دایره المعارف اسلامی (تهران) بوده و در زمینه مطالعات اسلامی پژوهش کرده و مدخل های متعددی نوشته است. کتاب نخست او، ایمان به مثابه عقل: رهیافتی معرفت شناسانه به الهیات فمینیستی نخستین کتاب تالیفی فارسی در زمینه فلسفه های زنانه نگر است. مقالاتی از وی در مجله زنان امروز در زمینه جنسیت، متن مقدس و تاریخ منتشر شده است. از ترم پاییز ٢٠١٨ در دانشکده الهیات دانشگاه هاروارد به عنوان استاد و پژوهشگر مهمان/ مدعو روی پروژه بازخوانی متن مقدس اسلام بر اساس تحلیل روایات زنان در این متن کار می کند. تحقیق حاضر، نتیجه پژوهش مشترک او و علیرضا جوانمرد در تحلیل روایت شناختی داستان های قرآنی است.
Comments