September 2019, Mohammad Ali Kadivar (Boston College)
بسیج اعتراضی و بقای دموکراسی های جدید
محمد علی کدیور
دانشگاه بوستون کالج
دموکراسی‌های نوپای تا چه حد شانسی برای بقا دارند؟ جریان‌های اعتراض مردمی شکل‌گرفته در چند دهه اخیر، در صورت موفقیت به برقراری یک جامعه دموکرات، تا چه حد می‌توانند زمینه‌ساز بقا و تداوم آن باشند؟ آیا تفاوتی ست میان شکل‌گیری دموکراسی از بالا، توسط نخبگان وابسته به حکومت، و برقراری آن از پایین، توسط تجمعات و اعتراضات سازمان‌یافته اجتماعی؟ کدام‌یک از این دو گونه زمینه‌ساز شکل‌گیری یک دموکراسی بادوام‌تر و باثبات‌تر است؟
اینها پرسش‌هایی است که سخنران این جلسه از حلقه ایران، محمدعلی کدیور - استادیار جامعه‌شناسی و مطالعات بین‌الملل در بوستون کالج - در پی پاسخگویی به آن‌ها بود.
کدیور سخنان خود را با مروری مختصر بر جریانات اعتراضی شکل‌گرفته در منطقه و بهار عربی آغاز کرد و با ذکر مصر به عنوان کشوری که دموکراسی در آن تنها اندکی پس از پاگیری، با کودتایی نظامی دوباره فرو پاشید، این سوال را مطرح کرد که چه تفاوتی ست میان دموکراسی‌های نوپای شکل‌گرفته در این کشورها، و کشورهایی که دموکراسی در آن‌ها بقا و ثبات بیشتری می‌یابد. کدیور با برشمردن دو راه عمده برای شکل‌گیری دموکراسی – شکل‌گیری از پایین توسط بسیج اعتراضات مردمی، و شکل‌گیری از بالا به وسیله نخبگان حاکم یا مداخلات بین‌المللی، دو فرض اساسی پژوهش خود را مطرح کرد:
«راهی که دموکراسی‌ها توسط آن شکل می‌گیرند تاثیر خود را بر روند حیات و بقای دموکراسی خواهد گذاشت»؛ و
«احتمال بقای دموکراسی ارتبط مستقیمی با طول سال‌های شکل‌گیری اعتراضات و زمینه چینی برای برقراری دموکراسی دارد».
مهم‌ترین شکل ایجاد دموکراسی از پایین بسیج مداوم غیرمسلحانه است. بسیج مداوم در رژیم‌های اقتدارگرا مستلزم سازماندهی است. این بسیج، در صورت تداوم و توفیق، از دو طریق به بقای دموکراسی می‌انجامد: ایجاد تغییر در رهبری و ایجاد تغییر در جامعه مدنی. بسیج بلندمدت نخبگان اقتدارگرا را ضعیف می‌کند، آن‌ها را به پای میز مذاکره می‌کشاند، و از این طریق احتمال تغییر در رهبری و پذیرش خواسته‌های مردمی را تقویت می‌کند. از سوی دیگر بسیح بلندمدت از طریق ایجاد، تقویت، و نهادینه کردن پیوند بین حکومت و جامعه، و نیز با فراهم آوردن سازوکار نظارت بر حکومت، به تقویت جامعه مدنی کمک می‌کند.
برای پاسخگویی به فرضیه‌های پژوهش، ۱۱۲ رژیم دموکراتیک در ۸۰ کشور جهان بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۰ احتساب شده و راه‌های رسیدن به دموکراسی در آن‌ها بررسی شدند. ۵۷٪ از این کشورها از پایین، و ۴۳٪ از آن‌ها از بالا مسیر شکل‌گیری دموکراسی را طی کردند. کوتاه‌ترین و طولانی‌ترین دوره تداوم بسیج‌های اعتراضی که به دموکراسی انجامیدند به ترتیب ۰ (بیشترین فراوانی) و ۱۳ سال (کمترین فراوانی) بود، با متوسط ۲/۱ سال. علاوه بر طول شکل‌گیری بسیح اعتراضی به عنوان متغیر اصلی، متغیرهای دیگری همچون میزان توسعه اقتصادی، نوع رژیم پیشین (نظامی، شخصی، تک‌حزبی)، پیشینه‌ی دموکراسی در کشور، نوع نهادها (ریاستی، پارلمانی یا ترکیبی)، کیفیت دموکراسی در منطقه و ترکیب قومیتی برای بررسی تاثیرشان بر بقا و طول دموکراسی‌های شکل‌گرفته انتخاب شدند. نتایج مشاهدات آماری نشان داد که راه از پایین به ایجاد دموکراسی‌های با بقای طولانی‌تری می‌انجامد (تایید فرضیه نخست). و نیز اینکه ارتباط معناداری میان طول سال‌های شکل‌گیری بسیج مردمی و احتمال بقای دموکراسی وجود دارد (تایید فرضیه دوم).
در انتهای صحبت، کدیور از دو مورد آفریقای جنوبی (به عنوان یک مورد بسیج طولانی مدتی منجر به دموکراسی پایداری) و پاکستان (به عنوان یک مورد گذار از بالا و نهایتا فروپاشی دموکراسی) برای جمع‌بندی سخنان خود استفاده کرد. در آفریقای جنوبی، به عنوان مثالی از یک کشور با دموکراسی شکل‌گرفته از پایین، جنبش آپارتاید پس از ۱۳ سال بسیج مداوم مردمی جای خود را به یک نظام دموکراتیک داد. این جنبش که با سرکوب جنبش سوئتو شروع شده و با ائتلاف یک اتحادیه و کنگره ملی آفریقا و در نهایت شکل‌گیری و قدرت گرفتن اتحادیه‌های کارگری در کشور شروع شده بود، سرانجام پس از ۱۳ سال فعالیت مداوم، با به رهبری رسیدن نلسون ماندلا – رهبر جنبش – به ایجاد یک رژیم دموکراتیک و سرنگونی نظام آپارتاید منجر شد. به دلیل شکل‌گیری و تقویت اتحادیه‌های کارگری و برقراری حزب، زیرساخت‌های موجود دموکراتیک در این کشور از قدرت زیادی برخوردار بوده و تا هم‌اکنون بقای دموکراسی را در آفریقای جنوبی تضمین می‌کنند.
در سوی دیگر، پاکستان به عنوان کشوری که قدرت در آن به صورت خودخواسته و توسط قوای حاکمیت به نیروهای مردمی منتقل شده بود، به دلیل عدم وجود بسیج مداوم مردمی، برقراری نظام دموکراتیک در آن پس از اندکی فرو پاشید (۱۹۸۸-۱۹۹۹). مداخله ارتش در امور سیاسی و ضعف دولت انتخابی در برابر ارتش، از جمله دلایل عدم توفیق دموکراسی در این کشور بر شمرده شدند.
مراجع:
Kadivar, Mohammad Ali. 2018. “Mass Mobilization and the Durability of New Democracies.” American Sociological Review 83(2):390–417.
Kadivar, Mohammad Ali. 2022. "Popular Politics and the Path to Durable Democracy", Princeton University Press.
محمدعلی کدیور. ۱۳۹۸. «بسیج توده‌ای و بقای دموکراسی‌های جدید». مشق فردا. شماره ۱: ۵۹-۹۲.
معرفی: محمدعلی کدیور استادیار جامعه‌شناسی در بوستون کالج است. او پیش از این محقق فوق دکترا در موسسه واتسون دانشگاه براون بود و دکترای جامعه شناسی خود را از دانشگاه کارولینای شمالی و مدارک ارشد و کارشناسی خود را در علوم سیاسی از دانشگاه تهران دریافت کرد. پژوهش او در زمینه جامعه شناسی سیاسی و تاریخی-مقایسه ای است با تمرکز بر جنبش های تظاهراتی و تاثیرات آن بر روند دموکراتیک شدن.