گردش نخبگان سیاسی در جمهوری اسلامی
مهرزاد بروجردی،
رئیس دانشکده روابط عمومی و بین الملل دانشگاه ویرجینیا تک
در این جلسه از سلسله جلسات حلقه ایران در بوستون، دکتر بروجردی فراگیرترین داده ها درباره نخبگان سیاسی ایران در دوران پس از انقلاب را که در کتاب خود «ایران پسا انقلاب، کتاب راهنمای سیاسی» جمع آوری کرده است به بحث گذاشت. این کتاب اولین مجموعه ی وسیع از نهادها و چهره های سیاسی در ایران پس از انقلاب است که در آن بطور سیستماتیک اطلاعات مفیدی درباره آن ها (از جمله جهت گیری های سیاسی و ایدئولوژیک، روابط خانوادگی، شغل های پیشین، حضور در جنگ ایران و عراق، سابقه ی زندان پیش از انقلاب و غیره) گردآوری شده است. در مجموع، این کتاب به جمع آوری 45 مورد اطلاعات از این دست درباره 2500 شخصیت سیاسی پس از انقلاب پرداخته است، که به لحاظ گستردگی آمار جمع آوری شده در حوزه علوم سیاسی در خاورمیانه بی سابقه است. در این جلسه، دکتر بروجردی به ارائه کلی این اطلاعات و اینکه به لحاظ فنی چگونه می تواند توسط سایر محققین و مردم در مطالعات علوم سیاسی و ساختارشناسی نظام سیاسی پس از انقلاب موثر واقع شود پرداخت.
بروجردی در ابتدا به بیان انگیزه های خود از گردآوری این کتاب پرداخت. در این باره، او به این نکته اشاره کرد که پیش از این معمولا نظرات سیاسی بدون داشتن پایه های جدی و در نبود آمار و ارقام قابل اتکا بیان می شده اند. به عنوان مثال، به مقاله ای از اکبر اعلمی (نماینده ی پیشین مجلس) اشاره کرد که در آن ادعا شده بود که طی دهه های گذشته نظام جمهوری اسلامی در ایران توسط گروه کوچکی از افراد که وزن سیاسی زیادی داشته اند اداره شده است. بنابراین، مهرزاد بروجردی بر آن شد تا طی یک تلاش 14 ساله به گردآوری آماری بپردازد تا بتوان بر اساس آن بطور قابل اتکایی درستی چنین ادعاهایی را بررسی کرد. او در بیان اینکه چه محدوده ای برای جمع آوری این اطلاعات در نظر گرفته شده است گفت که نهادها و اشخاصی مورد بررسی قرار گرفته اند که در هرم سیاسی جمهوری اسلامی حضور دارند و در قانون اساسی برای آن ها نقشی جدی در نظر گرفته شده است، بعنوان مثال رهبری، ریاست جمهوری، مجلس خبرگان، شورای نگهبان، مجلس شورای اسلامی و غیره. دکتر بروجردی این کتاب را به لحاظ کیفی در نوع خود کم نظیر و تنها قابل مقایسه با کتابی مشابه که توسط زهرا شجیعی درباره نخبگان سیاسی قبل از انقلاب جمع آوری شده است می داند.
در ادامه به بررسی چندین نکته مهمی که اطلاعات جمع آوری شده در این کتاب بطور قطعی به آن ها دست یافته اند پرداخته شد، که در ادامه مطرح می شوند. به لحاظ مقایسه گردش نخبگان سیاسی در نهادهای انتخابی و انتصابی مشاهده شده است که عموماً این گردش تنها در نهادهای انتخابی دیده می شوند، در حالی که در نهادهای انتصابی معمولاً چهره های ثابتی در مدت زمان طولانی حضور دارند. به لحاظ حضور روحانیون در رده های بالای سیاسی، داده های جمع آوری شده نشان دهنده ی این هستند که این قشر حدود 27 درصد از کل نخبگان سیاسی در دهه های گذشته را تشکیل داده اند. به لحاظ جایگاه خانواده های این شخصیت ها در طبقات اجتماعی، مشاهده شده است که اکثریت آن ها از خانواده های روحانی، کشاورز یا بازاری برخواسته اند، و تنها حدود 2درصد آن ها از طبقات بالاتر اجتماعی به لحاظ اقتصادی بوده اند. نکته ی دیگری که به آن اشاره شد، تنومندی جمهوری اسلامی در مقایسه با نظام پیش از انقلاب است، که در آن بوروکراسی سیاسی و نهادسازی بسیار افزایش یافته و آن را قدرتمندتر کرده است. به لحاظ حضور زنان در جایگاه های سیاسی، مشاهده شده است که تنها 3درصد کل نخبگان سیاسی پس از انقلاب را تشکیل داده اند، که این مسئله مختص نهادهای انتصابی نبوده، بلکه در نهادهای انتخابی مثل مجلس شورای اسلامی هم بسیاری از استان های کشور هرگز یک زن را برای نمایندگی مجلس انتخاب نکرده اند.
در ادامه دکتر مهرزاد بروجردی به چند یافته ی مهم دیگر در این بانک اطلاعاتی پرداخت. از آن جمله می توان به استان های زادگاه نخبگان سیاسی پس از انقلاب اشاره کرد که اکثریت آن ها تنها از پنج استان تهران، اصفهان، فارس، خراسان رضوی و آذربایجان شرقی بوده اند. نکته ی دیگری که به آن اشاره شد بالا رفتن میانگین سن در چهره های سیاسی جمهوری اسلامی بود و از جهتی کاهش درصد کسانی که قبل از انقلاب به زندان رفته یا در جنگ ایران و عراق شرکت داشته اند. علاوه بر این، داده های جمع آوری شده نشان دهنده ی افزایش حضور اشخاص با سابقه ی عضویت در سپاه در سایر نهادهای سیاسی هستند. به لحاظ تحصیلات عالی چهره های سیاسی پس از انقلاب، مشاهده شده که این اشخاص اکثراً در ایران تحصیل کرده اند (مکان هایی مثل دانشگاه تهران، حوزه علمیه قم و غیره). علاوه بر این، یافته جالب دیگر این بوده است که علیرغم دهه های قبل که معمولاً حضور اشخاصی با تحصیلات مهندسی در سیاست رایج بوده، در سال های اخیر نخبگان سیاسی بیشتر به سمت تحصیل در زمینه هایی مثل مدیریت دولتی و روابط بین الملل رفته اند. از جهت دیگر، جمهوری اسلامی در ایجاد یک بوروکراسی بزرگ از طریق نهادسازی بسیار موفق عمل کرده است، که از این طریق به گزینش نیروهای خودی برای پیوستن به بدنه ی نظام پرداخته است و مشاهده می شود که در سال های اخیر تقریباً تمامی چهره های سیاسی جدید از طریق نهادهای متصل به نظام به رأس آن نزدیک شده اند. به لحاظ توزیع اشخاص در جایگاه های مختلف سیاسی، نکته ی جالب توجه این است که تنها 1 درصد از این چهره ها بیش از 10 شغل مهم سیاسی را به خود اختصاص داده اند. علاوه بر این، نکته ی دیگری که در رابطه با تغییر رفتار انتخاباتی مردم و حضور روحانیون در جایگاه های سیاسی به آن اشاره شد این بود که درصد روحانیون در نهادهای انتخابی کاهش زیادی داشته و در مقابل درصد آن ها در نهادهای انتصابی افزایش یافته است. در مجموع، این نکات گزیده ای از طیف وسیعی از اطلاعات هستند که این کتاب جمع آوری کرده و می توانند در طولانی مدت توسط محققین و مردم برای بررسی و مطالعه به عنوان یک کتاب مرجع مورد استفاده قرار بگیرد.
برخی از داده های جمع آوری شده در این کتاب هم اکنون در وبسایتی که دکتر بروجردی و همکاران ایشان تهیه کرده اند موجود است:
همچنین ایشان در تلاش برای بهبود این وبسایت و تبدیل آن به نسخه ای پیشرفته تر هستند که قابلیت استفاده راحت تر، مطالعات موردی و به روز شدن در طولانی مدت با ورود اطلاعات جدید را فراهم کند. یک نمونه مشابه از چنین پلتفرم آنلاینی را میتوانید در اینجا مشاهده کنید. به این منظور ایشان به همکاری و حمایت به لحاظ مالی و فنی (مهندسی نرم افزار و طراحی وبسایت) دارند. در صورت تمایل به همکاری با ایشان در این زمینه یا زمینه های دیگر می توانید با ایشان بطور مستقیم (mehrzad@vt.edu) تماس بگیرید.
همچنین نسخه فارسی این کتاب توسط ایشان در دست تهیه است و بزودی بصورت کتبی یا دیجیتال در دسترس قرار خواهد گرفت. برای تهیه نسخه انگلیسی کتاب می توانید به پیوند زیر مراجعه کنید:
معرفی سخنران:
مهرزاد بروجردی رئیس دانشکده روابط عمومی و بین الملل دانشگاه ویرجینیا تک (Virginia Tech) است. او از سال 1992 تا 2019 استاد علوم سیاسی در دانشکده روابط عمومی دانشگاه سیراکیوز (Syracuse University) بود. وی نویسنده کتاب "روشنفکران ایرانی و غرب، پیروزی دردناک ملی گرایی" (Iranian Intellectuals and the West: The Tormented Triumph of Nativism, Syracuse University Press, 1966) و همچنین "تراشیدم، پرستیدم، شکستم: نوشته هایی درباره سیاست و هویت ایرانی" (نشر نگاه موثر، 2010) بوده است. دکتر بروجردی همچنین کتاب "آینه ای برای شاهزاده مسلمان: اسلام و تئوری کشورداری" (Mirror for the Muslim Prince: Islam and Theory of Statecraft (Syracuse University Press, 2013)) را ویرایش کرده است.