ایرانی دیگر

ایرانی دیگر

گفتگویی پیرامون هنر معاصر ایران و تعاملات خلاقانه هنرمندان با فضاها و مکان‌های غیر متعارف

پاملا کریمی

در گفتگو با

ارکیده بهروزان

چکیده:

کتاب «ایرانی دیگر» اثری منحصر بفرد در زمینه هنر معاصر است. بحث اصلی کتاب پیرامون تعاملات خلاقانه هنرمندان و کیوریتورها با فضاهاو مکان‌های غیر معمول شکل گرفته است. پرسش اصلی کتاب این است که چگونه هنرمندان ایرانی از موانع فرهنگی/دینی/سیاسی و رژیم‌های کنترل دولتی عبور می‌کنند و برای عرضه آثار خود با آزادی بیان بیشتر با فضاها و مکان‌های غیر معمول و مخاطبین خاص درگیر می‌شوند. از دهه ۱۹۸۰ میلادی یا دهه ۱۳۶۰ شمسی فشارهای سیاسی و اقتصادی قشر خلاق ایران را به شکل فزاینده‌ای به سوی اشکال ناب و نوتری از خلق هنر سوق داده که غالبا خارج از فضاهای رسمی موزه و گالری ارائه و تعریف می‌شوند. این اشکال از هنر معمولا در مکان‌هایی غیر رسمی و غیر معمول مثل خانه‌های شخصی یا ساختمان‌های متروکه و یا مناطق شهری بی‌سکنه و جاهای دورافتاده به عرصه نمایش گذاشته می‌شوند. در این کتاب پاملا کریمی توجه ما را به هنرهای تجسمی, اجرایی و نمایشی خارق‌العاده‌ای جلب می‌کند که ناقدان و اساتید تاریخ هنر تاکنون کمتر به آن پرداخته‌اند.

گزارش:

دکتر کریمی صحبت خود را با اشاره به جرقه های اولیه نوشته شدن این کتاب آغاز کرد. این پروژه در ابتدا برای او بر اساس یک کنجکاوی نسبت به هنر "زیرزمینی" در ایران شکل گرفت. هرچند پس از تحقیقات اولیه، پاملا متوجه شد که خود واژه "زیرزمینی" کلیشه ایست که تمام واقعیت در رابطه با عرصه هنر غیرمتعارف در ایران را بازتاب نمی دهد. از این رو، او دامنه پژوهش های خود را گسترده تر کرد و بجای "زیرزمینی"، هنر یا فضای "جایگزین" (alternative) را بعنوان کلیدواژه خود در این کتاب برگزید و از این رو کتاب خود را "ایرانی جایگزین" یا "ایرانی دیگر" (Alternative Iran) نام نهاد. او در ادامه اضافه کرد که این کتاب درباره آدم های معمولی در جامعه نیست، بلکه درباره هنرمندان و تعاملات آنها با فضاهای نامتعارف و جایگزین است. همچنین، پاملا، در توضیح عکس روی جلد این کتاب، که در زیر آمده است، بیان کرد که این عکس از گروه نمایش "آو" است که در یک حمام زیرزمینی در تهران با مجوز وزارت ارشاد فعالیت می کرده اند.

در ادامه، دکتر کریمی، به توضیح عبارت "هنر معاصر و تعاملات خلاقانه با فضا" (Contemporary Art and Critical Spatial Practice) که عنوان فرعی کتاب هم هست پرداخت. او خاطرنشان کرد که عبارت "تعاملات خلاقانه با فضا" برگرفته از تئوری های متفکرانی چون میشل دوسرتو، میشل فوکو و نسخه های جدیدتری از این تئوری هاست (از جمله جین رندل که این مفهوم و عبارت را برای اولین بار در سال 2003 ارائه کرد) که در میان هنرمندان معاصر ایرانی مورد توجه بوده و طرز فکر آنها را شکل داده است. بنابراین، این کتاب تلاشی برای پوشاندن اجباری لباس این تئوری ها بر اندام هنر در ایران نکرده، بلکه برعکس تئوری را از خود هنرمندان ایرانی گرفته که کتاب های این متفکران را ترجمه و مطالعه می کنند. تمرکز این کتاب بر تعاملات هنرمندان با فضاها و مکان ها نیز ناشی از تحصیلات دکتر کریمی در زمینه معماری است و اینکه او معماری را جدا از تعاملات انسان با فضاها نمی داند (که در کتاب پیشین خود "زندگی خانگی و فرهنگ مصرفی در ایران" نیز به این موضوع اشاره کرده است).

یکی از موضوعاتی که کتاب "ایرانی دیگر" به آن می پردازد این است که تفاوت آثار هنری مثل کتاب "لولیتاخوانی در تهران" و فیلم "کسی از گربه های ایرانی خبر ندارد" که بخاطر افشای فضای زیرزمینی در ایران در غرب محبوب بوده و در ایران از وزارت ارشاد مجوز پخش دریافت نکرده اند و سایر آثار هنری که در ایران تولید می شود و گاهی مجوز هم دریافت می کنند چیست؟ در همین رابطه، این پرسش نیز مطرح می شود که آیا همه هنرمندان معاصری که از فضاهای غیرمتعارف برای کار خود استفاده می کنند بطور آگاهانه خود را فعال سیاسی می بینند؟ پاملا در تصریح یافته ها و دیدگاه خود نسبت به این موضوعات بیان می کند که این هنرمندان در سطح فردی و آگاهانه لزوماً خود را سیاسی نمی دانند، اگرچه بطور جمعی فعالیت های آنان می تواند اثرگذاری های سیاسی در سطح کلان داشته باشد.

از خصوصیات دیگر این کتاب که آن را از سایر کتاب ها در زمینه هنر ایران متمایز می کند این است که بر هنرمندان داخل ایران، بخصوص در تهران، تمرکز کرده است. حتی در مواردی که هنرمندان به خارج از کشور مهاجرت کرده اند، در این کتاب، بر کارها و فعالیت های پیش از مهاجرتشان تمرکز شده است. یکی دیگر از موضوعاتی که در این کتاب به آن پرداخته می شود "تابو"ست. بعنوان مثال، در این کتاب یکی از آثار نقاشی آبرنگ مورد بحث قرار می گیرد که شکل عضوی از بدن است. به این نوع آثار هنری که نمی توان به هیچ وجه در ایران کنونی آن ها را به نمایش گذاشت معمولا "هنر کشویی" گفته می شود که ظاهراً برگرفته از همین دست عبارات استفاده شده توسط هنرمندان در شوروی سابق است.

در ادامه، اما، دکتر کریمی به مثال دیگری اشاره می کند که مجسمه ای است بنام "باکره زیبا" که توسط پویا آرین پور در سال 2015 ساخته شد که باز هم شامل بر شکل آلت جنسی زنان بوده اما حدود 2 متر ارتفاع داشته و به شیوه حرم ها و کاخ ها آینه کاری شده است. این اثر در سال 2017 در کاخ گلستان تهران نصب شد و به نمایش درآمد و تا مدتی هیچ کس متوجه نشده بود که چه چیزی را به نمایش می کشد. پس از اینکه مسئولین متوجه این موضوع شدند بر روی آن پرده ای کشیدند، که همچنان کنجکاوی بیننده را تحریک می کرد و از این رو در نهایت جداره ای چوبی در مقابل آن قرار دادند. پاملا این اثر و تعاملات اشخاص با آن را مثال خوبی برای "تعاملات خلاقانه با فضا" می داند و از این رو این هنرمند و خلاقیت او در طراحی و نمایش این اثر در ایران (به جای فروش در بازارهای خارجی) را تحسین می کند.

در ادامه، پاملا به پیشینه تاریخی فضاهای جایگزین برای خلاقیت های هنری پرداخت. ظاهراً فضاهای جایگزین در ایران ریشه هایی مشترک با جنبش ضدفرهنگ (counterculture) در دهه های 60 و 70 میلادی در نیویورک دارند. بعنوان مثال او به گالری ایر (AIR) در نیویورک اشاره کرد که مکانی برای تجمع و کار هنری زنان فمینیست بوده، و به لحاظ ظاهری یک مغازه بغل خیابان با یک ویترین معمولی مشابه هر مغازه دیگری بوده است. به همین صورت در ایران نیز آثار هنری و نمایشی در آب انبارها، در کلیساها و گاهی در آپارتمان ها (بر اساس APTART در شوروی سابق) به اجرا گذاشته شده اند. یک نمونه از تئاتر آپارتمانی در تهران در تصویر زیر قابل مشاهده است (برگرفته از کتاب). علاوه بر این، گاهی هنرمندان از مرکز دور شده و به جاهای دوردستی مثل غارها در اطراف شهر برای اجرای کارهای خود رفته اند که ظاهرا این نوع فعالیت هنری در شوروی سابق نیز رایج بوده است. دکتر کریمی، در ادامه به تشریح و نمایش عکس هایی از چند نوع دیگر از فعالیت های هنری غیرمتعارف در بلوک شرق پرداخت که در ایران نیز شکل هایی از آنها مشاهده شده اند.

در پایان، پاملا با نشان دادن فهرست کتاب بحث خود را به پایان برد. این فهرست شامل بر چهار شکل اصلی است که هنرمندان در ایران از آن طرق با فضاهای جایگزین به تعامل می پردازند. بخش اول با عنوان "ناپیدایی" (Invisibility) مکان هایی در شهر را نشان می دهد، مثل زیرزمین ها و آب انبارها، که از دید عموم پنهان هستند و برای کارهای هنری بعد از انقلاب استفاده شده اند. فصل دوم با عنوان "گریز از مرکز" (Escapism) به فضاهای دور از شهر مثل صحرا و غارها اشاره می کند و فصل سوم با عنوان "زودگذری" (Ephemerality) به اشکالی از هنر اشاره دارد که برای مدت خیلی کوتاهی در فضایی عمومی به نمایش در آمده و سپس محو می شوند. در نهایت، فصل چهارم کتاب با عنوان "بداهه" (Improvisation) به فعالیت های هنری می پردازد که در آن هنرمندان در لحظه با تغییر معماری فضا در درون و بیرون مکان ها معمول کارهایی خلق می کنند که قابل پیش بینی نیستند و به این صورت آثار هنری را خلق می کنند که در حالت عادی در ایران کنونی قابل انجام نیست.

در ادامه دکتر ارکیده بهروزان به گفتگو با پاملا درباره کتاب پرداخت. برای تماشای این گفتگو و جزئیات سخنرانی دکتر کریمی به ویدیوی منتشر شده از جلسه مراجعه کنید.

معرفی

پاملا کریمی معمار و مورخ معماری و هنر است. او دکترای خود را در رشته تاریخ و نقد هنر و معماری در سال ۲۰۰۹ از موسسه تکنولوژی ماساچوست کسب کرد. زمینه اصلی تخصص او هنر، معماری و فرهنگ بصری در دوران معاصر خاورمیانه است. او نویسنده کتاب زندگی خانگی و فرهنگ مصرفی در ایران است که در سال ۲۰۱۳ توسط انتشارات راتلج چاپ شد و به تازگی هم نشر شیرازه در تهران آن را ترجمه کرده است. کریمی استاد تاریخ هنر و معماری و همچنین مدیر دفتر تحقیقات دوره کارشناسی در دانشگاه ماساچوست است.

ارکیده بهروزان پزشک، جامعه شناس پزشکی و نویسنده و شاعر دو زبانه است. بهروزان نویسنده کتاب زندگی به روایت پروزاک: روانپزشکی و حافظه نسلی در ایران است (انتشارات دانشگاه استنفورد، ۲۰۱۶). وی همچنین عضو انجمن روانکاوی آمریکا و برنده جایزه مالکم کر از انجمن مطالعات خاورمیانه است. بهروزان دکترای خود را در تاریخ و مردم شناسی علم و فناوری از موسسه تکنولوژی ماساچوست دریافت کرد و در حال حاضر در دانشکده مردم شناسی دانشگاه سواس لندن تدریس می‌کند.

مرجع:

Alternative Iran, Contemporary Art and Critical Spatial Practice, Pamela Karimi, Stanford University Press, 2022, https://www.sup.org/books/title/?id=26964